Materiał pochodzi z opracowania: Zał. Nr 10 do uchwały Nr XLIV/257/1Rady Gminy Goworowo z dn. 28.05.2014 r.Uzasadnienie heraldyczno-historyczne projektów symboli gminy Goworowo.

Charakterystyka gminy Goworowo

Gmina Goworowo to gmina wiejska położona w południowej części powiatu ostrołęckiego, w województwie mazowieckim. Obszar gminy Goworowo leży na Nizinie Północnomazowieckiej, w obrębie dwóch mezoregionów: Międzyrzecza Łomżyńskiego i doliny dolnej Narwi. Do głównych obszarów systemu ekologicznego gminy należą dolina rzeki Narew i Orz oraz kompleksy leśne. W skład gminy wchodzi 46 sołectw: Brzeźno, Brzeźno-Kolonia, Borki, Cisk, Czarnowo, Czernie, Damięty, Daniłowo, Dzbądzek, Gierwaty, Goworowo, Goworówek, Góry, Grabowo, Grodzisk, Jawory-Podmaście, Jawory Stare, Jawory-Wielkopole, Jemieliste, Jurgi, Józefowo, Kaczka, Kobylin, Kółko, Kruszewo, Kunin, Lipianka, Ludwinowo, Michałowo, Nogawki, Pasieki, Pokrzywnica, Pokrzywnica-Kolonia, Ponikiew Mała, Ponikiew Duża, Ponikiew Mała-Kolonia, Rębisze-Działy, Rębisze-Kolonia, Rębisze-Parcele, Struniawy, Szarłat, Szczawin, Wólka Brzezińska, Wólka Kunińska, Zaorze, Żabin, oraz 7 miejscowości niesołeckich: Brzeźno-Wieś, Gogol-Gajówka, Jurgi (leśniczówka), Kaszewiec, Kruszewo (gajówka), Lipianka (gajówka), Smólnik. Na powierzchni 218,93 km2 mieszka tutaj około 8710 ludzi.

Warunki przyrodnicze Gminy

Obszar gminy Goworowo leży na Nizinie Północnomazowieckiej, w obrębie dwóch mezoregionów – Międzyrzecza Łomżyńskiego i doliny dolnej Narwi. Główne miejscowe przyrodnicze struktury funkcjonalno-przestrzenne to dolina Narwi i Orza, mniejsze doliny cieków wodnych, wielkopowierzchniowe systemy leśne w zachodniej części Gminy i mniejsze systemy leśne w pozostałych częściach Gminy. Na terenie Gminy znajdują się dwa obszary chronione w ramach systemu Natura 2000: Dolina Dolnej Narwi oraz Puszcza Biała. Występuje tutaj wiele gatunków ptaków, z czego część wpisana jest do Polskiej Czerwonej Księgi Gatunków. Spośród 10 pomników przyrody na terenie Gminy, wszystkie to drzewa. Najokazalsza jest topola biała w miejscowości Góry, o obwodzie pnia 7,55 m i wysokości 30 m .

Zabytki gminy

Według danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa, do rejestru zabytków na terenie gminy wpisanych jest kilka obiektów, o zróżnicowanym charakterze:

• Zespół pałacowo-parkowy z XVIII-XIX wieku w Brzeźnie,
• Kościół parafialny pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża z 1880 oraz dzwonnica w Goworowie,
• Cmentarz rzymsko-katolicki (najstarsza część z XIX wieku) w Goworowie,
• Kaplica grobowa rodziny Górskich, koniec XIX wieku w Goworowie,
• Szkoła z 1920 w Goworowie,
• Kościół parafialny pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, drewniany z XIX/XX wieku w Kuninie Szlacheckim,
• Zespół dworsko-parkowy z połowy XIX wieku w Ponikwi Małej,
• Zespół pałacowo-parkowy z XVIII-XIX wieku w Szczawinie.

Rys historyczny gminy Goworowo

Zarys ogólny

Większa część opracowania historii Gminy pochodzi z monografii J. Dziewirskiego Goworowo i okolice (dalej w przypisach jako Dziewirski).

Historia osadnictwa na terenie dzisiejszej gminy Goworowo sięga czasów prehistorycznych. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne na terenie Gminy, pochodzące z epoki kamienia, brązu, żelaza oraz średniowiecza.

Pierwsza fala średniowiecznego osadnictwa na terenie Gminy związana jest z utworzeniem biskupstwa w Płocku w 1076 roku. Osadnicy najchętniej osiedlali się na terenach położonych nad Narwią i Orzem, przez które przebiegały szlaki handlowe. Najstarsze, leżące na terenie Gminy wsie, z Goworowem włącznie, powstały w XI i XII wieku. W XII wieku, książę Bolesław Śmiały przekazał część okolicznych wiosek, z Goworowem na czele, biskupom płockim, jako uposażenie.

Prawdopodobnie około roku 1315 została erygowana w Goworowie parafia pod wezwaniem Krzyża Świętego (początkowo Znalezienia, obecnie Podwyższenia). Kościół parafialny ufundował prepozyt kapituły katedralnej płockiej, Florian Laskary z Kościelca, herbu Leszczyc.

Tereny gminy do czasów rozbiorów należały do dwóch historycznych ziem, których granicę stanowiła rzeka Orz. Północ należała do ziemi łomżyńskiej, zaś południe do ziemi nurskiej. Najważniejszym posiadaczem ziemskim na terenie Gminy byli prepozyci kapituły katedralnej płockiej. W skład ich dóbr, zwanych „księstwem sieluńskim”, wchodziły na terenie Gminy wioski należące do trzech różnych kluczy dóbr: pokrzywnickiego (Pokrzywnica, Żabin), rembiszewskiego (Rembisze, Goworowo, Jawor, Goworówek), borawskiego (Lipionki, Kamionki). Reszta wsi należała do szlachty, z której wiele było szlachtą zaściankową, zaś część – lokalnymi potentatami, posiadającymi więcej niż jedną wieś.

W trakcie insurekcji kościuszkowskiej, w Goworowie stacjonował oddział powstańczy pułkownika Walentego Kwaśniewskiego, który ruszył z odsieczą obrońcom Kępy Dzbeńskiej, forsowanej przez Prusaków. Ówcześni zamożni posiadacze ziemscy – Mikołaj Glinka i Jan Zambrzycki mieli wyznaczyć ze swoich wsi po dwóch kmieci do udziału w walkach. Niestety, powstanie upadło i w roku 1795, w wyniku III rozbioru Polski, tereny Gminy trafiły do zaboru pruskiego. Od roku 1807 należały do Księstwa Warszawskiego. Dawne dobra sieluńskie, od 1795 pozostające w rękach pruskiego rządu, zostały nadane francuskiemu marszałkowi Michaelowi Neyowi. W roku 1812 w wyprawie na Moskwę wziął udział Gabriel Zambrzycki, wywodzący się z ziemi goworowskiej. Od 1815, tereny Gminy trafiły do Królestwa Kongresowego. W roku 1817 najważniejszym posiadaczem ziemi na terenie Gminy był rząd – należały do niego dawne dobra sieluńskie. Sześć wsi: Szczawin, Daniłowo, Czarnowo, Jurgi, Ponikiew Duża, Grodzisk, należało do Mikołaja Glinki. Kolejne sześć: Kunin, Zaorze, Wólka Kunińska, Szarłat, Borki, Kobylin, do rodziny Górskich. Trzy wsie: Brzeźno, Ponikiew Mała i Wólka Brzezińska, należały do chorążego Zambrzyckiego. Pozostałe miejscowości należały do drobnej, jednowioskowej i cząstkowej szlachty.

W czasie powstania listopadowego, w Goworowie stacjonowała część doborowych oddziałów gwardii carskiej. W czasie działań wojennych, Goworowo i inne wsie Gminy poniosły straty materialne. W trakcie powstania styczniowego, na terenie dzisiejszej Gminy operował oddział Zygmunta Padlewskiego. Jego oddział czynnie wspierał zaopatrzeniem i ludźmi Mikołaj Glinka ze Szczawina. W działania powstańcze byli zaangażowani też duchowni z goworowskiej parafii. W roku 1864, ukazem carskim powołano do istnienia gminy. Na omawianym terenie funkcjonowały dwie takie jednostki – jedna z siedzibą w Goworowie, druga w Szczawinie. Ważnym wydarzeniem w historii Gminy było przeprowadzenie w pobliżu Goworowa linii kolejowej Ostrołęka-Wyszków pod koniec XIX wieku.

W historii Gminy tragicznie zapisały się obie wojny światowe. W czasie I wojny światowej większość miejscowości w Gminie uległa zniszczeniu. Na przełomie lipca i sierpnia 1915 miała tu miejsce dwutygodniowa bitwa między Rosjanami i Niemcami. W wyniku działań wojennych, w poszczególnych wioskach Gminy zniszczeniu uległo od 60% do 99,5% zabudowań. Po odzyskaniu niepodległości, w 1919 roku zorganizowano województwo białostockie z powiatem ostrołęckim, w skład którego weszło Goworowo ze statusem osady oraz Szczawin jako gmina. Goworowo i Szczawin pozostały siedzibami urzędów gminnych. W wojnie z Bolszewikami w 1920 roku wzięli udział m.in.: Stanisław Cholewski z Kunina oraz Stanisław i Szczepan Dudziakowie z Lipianki. W roku 1928 zorganizowano na terenie Gminy wielkie manewry wojskowe, obserwowane przez prezydenta Mościckiego. W 1936 roku zlikwidowano gminę Szczawin i włączono ją do gminy Goworowo.

W wojnie obronnej 1939 roku z terenu Gminy brali udział m.in. Mikołaj Glinka ze Szczawina, Antoni Biedrzycki z Cisku, Włodzimierz Skowroński z Józefowa, Zygmunt Gałecki z Nogawek i inni. Wojska hitlerowskie zajęły teren Gminy 7 września 1939. W czasie okupacji, Goworowo zostało spacyfikowane przez oddziały SS, które zabiły przy tym 65 Żydów i 35 Polaków. Miejscowi Żydzi zostali wypędzeni z domostw. Większość z nich zdołała uciec na stronę radziecką. W wyniku działań wojennych, straty ludnościowe i materialne poniosła większość wsi na terenie Gminy. Wśród polskich lotników walczących w Anglii w 1941 roku znaleźli się Władysław i Wacław Szulkowscy z Goworowa. Okupanci początkowo włączyli część gmin Goworowo i Szczawin do Rejencji Ciechanowskiej i powiatu Ostrów Mazowiecka, ale po dwóch miesiącach przyłączono je do rejencji warszawskiej. Siedzibą okupacyjnych władz na terenie dzisiejszej Gminy był pałac w Szczawinie. W 1941 roku w okolicy Grabowa i Żabina miała miejsce katastrofa kolejowa.

Po wojnie miejscowości Gminy odbudowano. W roku 1950 powołano Gminną Radę Narodową w Goworowie, którą w 1954 zastąpiły Gromadzkie Rady Narodowe w Goworowie, Jaworach Starych, Kuninie, Pasiekach, Suchcicach i Żabinie. W 1972 roku reaktywowano gminę Goworowo, w skład której weszła także dawna gmina Szczawin. W latach 1975 – 1998 gmina Goworowo należała do województwa ostrołęckiego. Obecnie wchodzi w skład powiatu ostrołęckiego w województwie mazowieckim.